Over de Heilige Drie-eenheid: Misverstanden en de Orthodoxe visie

Laat ik beginnen met te zeggen dat er veel misverstanden bestaan over wat de Drie-eenheid werkelijk is en hoe God een Drie-enige God is. Zeker in het Westen, waar de meeste mensen een protestantse achtergrond hebben, wordt het begrip van de Drie-eenheid sterk beïnvloed door protestantse ideeën. Zelfs mensen die zelf geen protestant zijn, nemen vaak onbewust protestantse denkbeelden over, omdat deze in de westerse cultuur zo diep verankerd zijn. Dit heeft geleid tot een bepaald gangbaar beeld van de Drie-eenheid. Maar wat is dat beeld eigenlijk?

Het westerse beeld van de Drie-eenheid

Wat is de gebruikelijke uitleg die een gemiddelde protestantse gelovige geeft over de Drie-eenheid? En kan hij of zij dit ook helder uitleggen aan een niet-christen? Waar komen deze ideeën vandaan, wie heeft ze geïnspireerd en op welk gezag rusten ze?

Eerlijk gezegd zijn de antwoorden vaak onbevredigend. Dat komt niet alleen doordat de Drie-eenheid een mysterie is dat niet eenvoudig uit te leggen valt, maar vooral omdat er in het protestantisme geen universele, vaststaande leer bestaat waarop men kan terugvallen. Uitleggen verschillen sterk, volgen vaak geen duidelijke logica en spreken elkaar soms zelfs tegen. Dit komt doordat men geen vast patroon of fundament hanteert, maar zich baseert op persoonlijke gevoelens, redeneringen en interpretaties. Het resultaat is een web van verwarring en tegenstrijdigheden.

De andere grote westerse stroming, de Rooms-Katholieke Kerk, kent eveneens problemen. Ook daar is er veel onwetendheid of verkeerde informatie over de Drie-eenheid, mede door de protestantse invloed in het Westen. Bovendien bevat de officiële katholieke leer zelf een foutieve toevoeging: het Filioque in de geloofsbelijdenis, waarmee de Heilige Geest niet alleen van de Vader, maar ook van de Zoon zou uitgaan. Hierdoor hebben niet alleen protestanten, maar ook katholieken en zelfs veel buitenstaanders een verkeerd beeld van de Drie-eenheid.

Zowel protestanten als katholieken steunen te zwaar op de leer van Augustinus, die het westerse denken diepgaand heeft beïnvloed. Deze westerse visie is zelfs binnengedrongen bij sommige orthodoxe christenen in het Westen, vaak zonder dat zij zich daarvan bewust zijn. Gelukkig is er tegenwoordig veel betrouwbare informatie beschikbaar, dankzij orthodoxe websites en talloze boeken die in westerse talen zijn vertaald. Dit maakt het voor zoekende gelovigen veel toegankelijker om zich in deze onderwerpen te verdiepen.

De orthodoxe visie op de Drie-eenheid

Wat is nu de orthodoxe visie? De orthodoxe leer over de Heilige Drie-eenheid is de oorspronkelijke en officiële christelijke leer, zoals die door de Vroege Kerk is beleden en vastgelegd. Het gaat niet om een mooi idee of een filosofisch concept, maar om een werkelijkheid.

De Drie-eenheid blijft een mysterie, maar dat betekent niet dat de Kerk er niets over heeft kunnen zeggen. Geleid door de Heilige Geest heeft de Kerk door de eeuwen heen een glimp gekregen van dit mysterie en heeft zij tijdens de oecumenische concilies duidelijke en gezaghebbende leerstellingen geformuleerd. Zo hebben wij een goed onderbouwde en samenhangende leer, die begrijpelijk kan worden uitgelegd aan wie zich erin wil verdiepen.

De technische term voor de orthodoxe visie is monarchaal trinitarisme, ook wel de monarchia van de Vader genoemd. Het woord monarchia komt van mono (één) en archè (begin, oorsprong). Het betekent dus: één oorsprong. Dit verwijst naar God de Vader, die de bron en oorsprong is van de gehele Godheid.

God de Vader – de oorsprong van de Drie-eenheid

We beginnen bij het begin: God de Vader, de eerste Persoon en de Monarch van de Drie-eenheid. De Vader is God in naam en in wezen.

Om dit goed te begrijpen gebruikt de Kerk enkele technische termen:

• Ousia: het wezen, de natuur of het zijn van God (het wat).

• Hypostasis: de persoon of persoonlijkheid (het wie).

Deze Griekse termen zijn niet gekozen om geleerd te klinken, maar omdat de Vroege Kerkvaders Grieks spraken en schreven. De Griekse taal bood de meest precieze woorden om zulke diepe theologische waarheden te verwoorden. De Kerk is hierin strikt en zorgvuldig, omdat de waarheid geen compromis toelaat en omdat onduidelijkheid ruimte geeft aan dwaling en ketterij.

De ousia van God is Zijn goddelijke natuur. De Vader is de oorsprong van de Drie-eenheid: uit Hem worden de Zoon en de Heilige Geest eeuwig voortgebracht. Zij delen in hetzelfde wezen als de Vader. Daarom wordt de Vader terecht de ene God genoemd, zowel in naam als in wezen. Hij is de ongeboren, ongeschapen Oorzaak van al het geschapene en ongeschapene.

Daarom begint de Geloofsbelijdenis van Nicea met de woorden: “Ik geloof in één God, de almachtige Vader…” Wij geloven niet in drie goden, maar in één God, de Vader, die de bron is van de Zoon en de Geest.

De Zoon – eeuwig geboren uit de Vader

De tweede Persoon van de Drie-eenheid is de Zoon, die eeuwig door de Vader wordt voortgebracht. Hij is niet geschapen, maar ook niet zonder oorsprong: Hij is eeuwig geboren uit de Vader.

De Geloofsbelijdenis van Nicea zegt hierover: “Wij geloven in één Heer, Jezus Christus, de eniggeboren Zoon van God, geboren uit de Vader vóór alle eeuwen: God uit God, Licht uit Licht, waarachtig God uit waarachtig God, geboren, niet geschapen, één in wezen met de Vader.”

Deze belijdenis werd in 325 opgesteld tijdens het Eerste Concilie van Nicea, als antwoord op de leer van Arius. Arius, een presbyter uit Alexandrië, leerde dat de Zoon ondergeschikt was aan de Vader en niet eeuwig bestond. Zijn leer bracht de Kerk in een diepe crisis. Het concilie onderzocht zorgvuldig de Schrift en de leer van de Vaders en bevestigde dat de Zoon niet geschapen is, maar eeuwig geboren uit de Vader en volledig deelt in Zijn goddelijke wezen.

Samengevat:

• Het Westen (protestanten én katholieken) kent veel verwarring en tegenstrijdigheden in de uitleg van de Drie-eenheid.

• De orthodoxe Kerk houdt vast aan de oorspronkelijke leer van de Vroege Kerk: de Vader is de bron (monarchia) van de Godheid.

• De Zoon is eeuwig geboren uit de Vader, niet geschapen, en deelt volledig in Zijn goddelijke wezen.

• De Heilige Geest gaat eeuwig uit van de Vader (niet van de Zoon, zoals in het Filioque).

Het Woord als Persoon

Waarom spreken wij over het Woord van God als een Persoon, en gebruiken wij persoonlijke voornaamwoorden als “Hij” en “Hem” in plaats van “het”? Dat komt omdat zowel de Vader als de Zoon een eigen bewustzijn hebben: de Vader is zich bewust van de Zoon en de Zoon is zich bewust van de Vader. Dit weten wij door de openbaring van de Schrift.

Johannes 1 leert ons dat het Woord God was en dat het Woord vlees geworden is—dat wil zeggen: de tweede Persoon van de Drie-eenheid is mens geworden in de incarnatie. In de Evangeliën zien wij dat de Vader en de Zoon met elkaar communiceren: bij de doop van Christus, bij Zijn gedaanteverandering, in het Hogepriesterlijk gebed, in de hof van Getsemane en zelfs aan het kruis. Deze communicatie bestond echter niet pas vanaf de menswording, maar al van eeuwigheid, want “het Woord was in de schoot van de Vader” (Joh. 1:18).

Het Woord en de schepping

De hele schepping is tot stand gebracht door het Woord van God. God de Vader schiep alles door Zijn Woord—dat wil zeggen: door de Zoon, de Logos. Alles wat leven geeft, moet zelf Schepper zijn, en daarom is het Woord waarlijk God. In wezen is de Zoon gelijk aan de Vader, maar in Persoon is Hij van de Vader onderscheiden.

Dit zien we al vanaf Genesis: “En God zei: Laat er licht zijn, en er was licht.” Hier spreekt God de Vader, maar het “zeggen” verwijst naar het Woord van God. Het Woord komt voort uit God en brengt tot stand wat de Vader wil scheppen.

Het Woord in het Oude Testament

Dat het Woord van God een Persoon is, blijkt ook uit de vele verschijningen in het Oude Testament, de zogenaamde theofanieën (verschijningen van God in de schepping).

Een voorbeeld vinden we in Genesis 15:1, waar het Woord van de HEER aan Abraham verschijnt in een visioen. Het Woord leidt Abraham naar buiten en belooft hem dat zijn nageslacht talrijk zal zijn als de sterren aan de hemel. Hoe kan het Woord verschijnen, als het geen Persoon zou zijn? Verschijnen veronderstelt een vorm die waarneembaar is.

Andere voorbeelden van zulke theofanieën zijn te vinden in:

• Genesis 3:9–19

• Exodus 3:3–6

• 1 Samuël 3:15–21

• Job 4:13–16

In al deze gevallen zien we dat het Woord van God optreedt als Persoon, spreekt en handelt. Dit zijn voorafschaduwingen van de incarnatie, waarin het Woord werkelijk mens werd. Het verschil is dat de theofanieën tijdelijke verschijningen waren, terwijl de incarnatie eenmalig en uniek is: God nam blijvend de menselijke natuur aan in de Persoon van de Zoon.

Samengevat:

• De Zoon wordt in de Schrift aangeduid als het Woord van God (Logos).

• Logos betekent meer dan “woord”: het omvat rede, verstand, beginsel en scheppende kracht.

• Het Woord is eeuwig, ongeschapen en behoort tot het wezen van de Vader, maar is als Persoon van Hem onderscheiden.

• Door het Woord is de schepping tot stand gekomen.

• In het Oude Testament verschijnt het Woord van God herhaaldelijk in theofanieën, wat vooruitwijst naar de unieke incarnatie van Christus.

De Heilige Geest – de Levengever

Tot slot komen we bij de Heilige Geest, die wij in de Orthodoxe Kerk de Levengever noemen.

In tegenstelling tot de Zoon, die eeuwig uit de Vader geboren is, gaat de Geest eeuwig uit van de Vader. Wat precies het verschil is tussen “geboren worden” en “uitgaan” weten wij niet. Het is ons enkel geopenbaard dát er een onderscheid is, maar de diepere betekenis blijft een mysterie.

Wat wij wel weten: de drie Personen van de Drie-eenheid werken altijd samen als één in alles wat God doet.

• De Vader is de Bron en Oorsprong, de Schepper.

• De Zoon is het Woord waardoor alles geschapen is.

• De Geest is Degene die leven geeft aan alles wat leeft.

Zo gaf God door de Geest leven aan Adam, de eerste mens. En zo is het ook door de Geest dat de Kerk het Lichaam van Christus is.

De heilige Athanasius verwoordde dit als volgt:

“De Vader doet alles door de Zoon en de Geest. Wat de Vader doet in de schepping, in het bestuur van het heelal en in de verlossing, doet Hij door Zijn Woord. En wat het Woord doet, doet Hij door Zijn Geest. Wanneer de Zoon genoemd wordt, is de Vader in de Zoon, en de Geest is niet buiten het Woord. De Heilige en Gezegende Drie-eenheid is ondeelbaar en één in Zichzelf. Wie de Vader noemt, noemt ook de Zoon, en met de Zoon ook de Geest. Want er is één genade: van de Vader, door de Zoon, in de Geest.”

Misverstanden rond de Geest

Sommigen hebben de woorden van Athanasius verkeerd begrepen en beweerd dat de Geest zowel van de Vader als van de Zoon uitgaat. Dit is echter een vergissing. De Geest heeft slechts één bron: de Vader. Wanneer Athanasius zegt dat de Geest “door de Zoon” uitgaat, bedoelt hij dat de Vader de Geest zendt door de Zoon, maar dat de Vader de enige oorsprong blijft.

Een paar eenvoudige analogieën helpen dit te begrijpen:

• De zon: de Vader is de zon zelf, de Zoon is het zonlicht, en de Geest is de warmte die uit de zon voortkomt, maar die ons bereikt door het licht.

• Een waterkraan en een tuinslang: de Vader is de kraan, de Zoon is de slang, en de Geest is het water dat uit de kraan komt maar door de slang stroomt.

Het Filioque en de Grote Schisma

De gedachte dat de Geest zowel van de Vader als van de Zoon uitgaat, is de dwaling die in het Westen bekendstaat als het Filioque (“en van de Zoon”). Deze toevoeging aan de geloofsbelijdenis speelde een grote rol in het Grote Schisma van 1054, toen de Kerk uiteenviel in de Oosterse Orthodoxe Kerk en de Rooms-Katholieke Kerk. Later namen ook de protestanten deze leer over, omdat zij na hun breuk met Rome geen kennis hadden van de oorspronkelijke orthodoxe leer.

De eenheid en het onderscheid

Zoals we hebben gezien, zijn de Vader, de Zoon en de Heilige Geest gelijk in wezen, macht, kennis en heerlijkheid. Het enige waarin zij verschillen, is de wijze van hun bestaan:

• De Vader is ongeboren en zonder oorsprong.

• De Zoon is eeuwig geboren uit de Vader.

• De Geest gaat eeuwig uit van de Vader, door de Zoon.

De heilige Johannes van Damascus gebruikte hiervoor een vergelijking:

• Adam kwam tot bestaan zonder vader of moeder – zo is de Vader ongeboren en zonder begin.

• Eva werd uniek uit Adam genomen – zo is de Zoon de eniggeboren, unieke Zoon van de Vader.

• Seth werd op natuurlijke wijze geboren – zo gaat de Geest op Zijn eigen wijze uit van de Vader.

Hoewel hun wijze van bestaan verschilt, delen zij allen dezelfde natuur (ousia). Zoals Adam, Eva en Seth allen volledig mens zijn, zo zijn de Vader, de Zoon en de Geest allen volledig God.

Het mysterie van God

We moeten ons realiseren dat God niet gebonden is aan tijd, ruimte of materie. Hij is eeuwig, ongeschapen, ondeelbaar, onveranderlijk en volmaakt één. Onze analogieën helpen ons slechts een glimp te begrijpen, maar het mysterie zelf overstijgt ons verstand.

Slotwoord Ik hoop dat dit een nuttige uiteenzetting was en dat het meer helderheid heeft gegeven over hoe de Orthodoxe Kerk de Heilige Geest en de Drie-eenheid begrijpt.

Met broederlijke groet in Christus, onze Heer en Heiland.